الگو و شاخصه های معماری کاروانسراهای دورۀ سلجوقی شاهراه خراسان

همواره پایداری سیاسی، زمین ههای فرهنگی، و بستر جغرافیایی و اجتماعی موجب افزایش تجارت و رونق اقتصادی می شود که این امر ساخت راهها و بناهای وابسته به آن را به همراه دارد. سلجوقیان در سایۀ پادشاهانی همچون ملکشاه، سلطان سنجر، آلب ارسلان و صدارت خواجه نظام الملک طوسی توانستند اولین حکومت مقتدر مرکزی در ایران و ثبات را در قلمرو حکومت خود ایجاد کنند. در دورۀ سلجوقی رونق و توسعۀ اقتصادی موجب شد برای اولین بار پس از اسلام، موج گسترده ای از ساخت کاروانسرا پدید آید. برخی از این کاروانسراها تخریب و تعدادی نیز در دوره های بعد بازسازی شده اند و فقط تعداد معدودی از کاروانسراهای این دوره باقی مانده است. محدودۀ بررسی این پژوهش جاده ای ست که از سوی شرقی ایران، یعنی سرخس، شروع شده و پس از گذر از نیشابور، ری، قم، و... در ادامه بغداد می رسد. کاروانسراهای سلجوقی همانند سایر بناهای این دوره دارای شاخ ص ها و الگوهای فضایی ای هستند که میتوان آن را سبک نامید. با مقایسۀ این کاروانسراها در ایران ویژگی هایی همچون الگوی دو و چهار ایوانی، راهروهای سراسری در پیرامون سرا به جای تقسیم فضا توسط ایوانچه که در دورۀ صفوی به خوبی نمایان است نبود اصطبل یا شترخانه، الگوی فضای ورودی، و همچنین فضاهای اقامتی با الگوی چهارصفه، که می توان آن را در بناهای مذهبی همچون مساجد و مدارس مشاهده کرد. سهم چشم گیر سلجوقیان در معماری ایران، بیشتر در نهادینه شدن شماری از قالب های کهن معماری ایران و نیز توانایی هنرمندان دورۀ سلجوقی برای خلق تنوع و زیبایی در این معماری مشهود است. با مطالعه ، بررسی و مقایسۀ شماری از این آثار می توان وحدت و انسجامِ بسیاری از خصوصیات و ویژگی های معماری ایران در ادوار مختلف تاریخی را بازشناخت. این مقاله بر اساس روش توصیفی تحلیلی نوشته شده است که در آن برای تحلیل از روش مشاهدۀ میدانی و برداشت های گوناگون و همچنین مطالعۀ منابع نوشتاری محققان و مقایسۀ آثار این دوره با دیگر آثار بهره گرفته شده است.